معرفی جشن های باستانی ایران؛ جشن مهرگان

برگزاری جشن و آیین های مذهبی- فرهنگی در همه کشورهای دنیا و بین همه ملتهای جهان وجود داشته است و ایرانیان نیز با توجه به فرهنگ عمیق و تاریخ کهنی که دارند، در طول سال جشن ها و آیین های مختلفی را در تقویم خود می بینند. تقویم ایرانیان پیش از هخامنشیان دارای دو فصل تابستان بزرگ و زمستان بزرگ بود که نوروز جشن آغاز فصل تابستان و شروع گرما و مهرگان جشن آغاز فصل زمستان و روزهای سرد سال بود. از همین رو مهرگان مهمترین جشن نیاکان ما بعد از عید نوروز بود. این جشن در واقع با اعتدال پاییزی- برابری زمان روز و شب در ابتدای پاییز- پیوند خورده بود.

در تقویم زرتشتی هر سال شامل ۱۲ برج بود و هر برج ۳۰ روز داشت که هر کدام نامی مختص به خود داشت. بعضی از این نام‌ها، به نام برج‌های دوازده‌گانه نامیده می‌شد و هر گاه نام روز و نام برج یکی می شد، ایرانیان آن روز را جشن می‌گرفتند. شانزدهمین روز هر برج به نام مهر نامیده می شد که بر همین اساس در شانزدهمین روز ماه مهر جشن مهرگان برگزار می شد. البته در گاه‌شمار باستانی ایران تمام ماه‌ها ۳۰ روز داشت حال آنکه در تقویم امروزی، ماه‌هایی که در نیمه اول سال قرار گرفته‌اند، ۳۱ روز دارند که این اختلاف ۶ روزه باعث شده است تاریخ شروع جشن مهرگان از ۱۶ مهر به ۱۰ مهر منتقل شود. این جشن 6 روز به درازا می کشید و در روز رام خاتمه می یافت. نخستین روز جشن مهرگان عامه (همگانی) و آخرین روز جشن، مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می‌شود. زمان برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این مساله تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی تداوم داشته است. اما مهمتر از اینکه این جشن در کدام روز از مهرماه برگزار می شده است، دلیل برگزاری ، آیین های این جشن و تاریخچه جشن مهرگان است که در ادامه به آن می پردازیم.

تاریخچه جشن مهرگان

جشن مهرگان بیشتر از 4 هزار سال قدمت دارد و برگزاری آن به هزاره دوم پیش از میلاد بر می‌گردد. ریشه واژه مهر به واژه مشترک هند و ایرانی miθra برمی گردد و این واژه در اوستا به صورت miθra «ایزد میترا» به کار رفته‌ است. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است

 قبل از هخامنشیان، جشن مهرگان «بغ یادی – بگ یادی» (bāgayādi) نام داشت که به معنای «یاد خدا – سپاسگزاری از خدا» بود. ایرانیان بر این باور بودند که در روز جشن مهرگان کاوه آهنگر علیه ضحاک به پاخواست و فریدون بر اژی دهاک (ضحاک) غلبه کرد. در زمان ساسانیان این باور عمومی وجود داشت که اهورامزدا، یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده‌ است. زِبَرجَد یکی از سنگ‌های قیمتی است که در زمین شناسی با نام کانیالیوین که رنگ سبز زیتونی داشته باشد، شناخته می شود. در برخی از اسناد تاریخی آمده است که در عصر هخامنشی، آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب کرده‌اند و آغاز آن را جشن گرفته اند.

آیین‌های جشن مهرگان

آیین های جشن مهرگان یکی از مهمترین بخش های آن است که برخی از آنها امروزه نیز مورد توجه قرار گرفته و برپا می شود. در زمان برگزاری جشن مهرگان مردمان با جامه‌ها یا آرایه های  ارغوانی دور هم جمع می شدند؛ و نوشته ای با موضوع شادباش و تبریک را که با بوی خوش معطر شده بود و در لفافه ای خوش رنگ و زیبا می پیچیدند به هم هدیه می دادند.

در جشن مهرگان مشابه سفره هفت سین نوروز، سفره ای پهن می کردند که به آن خوان مهرگانی می گفتند. خوان مهرگانی به رنگ ارغوانی بود و بر گرد آتشدانی گسترده می‌شد. در این سفره که به مناسبت جشن مهرگان گسترده می شد نان مخصوص لورک، میوهایی چون انار، سیب، ترنج، به، ترنج، سنجد، انگور سفید، کُنار، زالزالک، ازگیل و خرمالو، آجیل از جمله مغز گردو، بادام، پسته، فندق، تخمه، توت خشک، انجیر خشک و نخودچی، آش هفت غله که با ترکیبی از گندم، برنج، جو، نخود، عدس، ماش و ارزن تهیه می شد، کاسه‌ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و نازبو یا ریحان نیز قرار می‌دادند. سرمه‌دان، آیینه، اسفند، عود و همچنین گل همیشه شکفته که پیرامون آن را با شاخه‌هایی از سرو و گز تزیین می‌کردند نیز زینت ‌بخش سفره مهرگانی بود.

امروزه نیز در بین زرتشتیان برخی از مناطق کشور مانند یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان برگزار می‌شود. در این جشن، ابتدا جلوی در ورودی آتشکده از مهمانان با ظرف شیرینی و آیینه استقبال می‌شود. میهمانان گلاب را در کف دست ریخته و به ‌صورت می‌کشند سپس در آیینه نگاه کرده، نقلی برداشته و وارد آتشکده می‌شوند.

جشن مهرگان در آیینه بزرگان

از آنجا که مهرگان مهمترین جشن ایرانیان بعد از عید نوروز بوده است، شگفت آور نخواهد بود اگر شاعران، سخن سرایان و بزرگان زیادی در طول تاریخ در وصف آن سخن به میان آورده باشند. حکیم طوس، ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه به روشنی به این جشن کهن و افسانه ای که در خصوص پیدایش آن در دوران پادشاهی فریدون نقل می شد، اشاره کرده‌ و در این خصوص سروده است؛

فریدون چو شد بر جهان کامکار / ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست  با کاخ  شاهنشهی

به روز خجسته سرِ مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی اندوه گشت از بدی / گرفتند هر کس ره بخردی

دل از داوری‌ها بپرداختند /  به آیین یکی جشن نو ساختند

نشستند فرزانگان شادکام / گرفتند هر یک ز یاقوت جام

میِ روشن و چهره شاه نو / جهان نو ز داد از سرِ ماه نو

بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند

پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست

رودکی، پدر شعر پارسی نیز درباره این جشن باستانی ایرانی زمین سروده‌است؛

ملکا  جشن  مهرگان  آمد / جشن شاهان و خسروان آمد

جز به جای ملهم و  خرگاه / بدل   باغ   و  بوستان   آمد

مورد برجای سوسن آمد باز / می بر جای ارغوان آمد

تو جوانمرد و دولت تو جوان / می بر بخت تو جوان آمد.

مسعود سعد سلمان، شاعر همیشه در بند اواخر قرن پنجم در خصوص جشن مهرگان سروده است؛

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان / مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان

مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر / مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان

جام را چون لاله گردان از نبید باده رنگ / وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان

کاین جهان را ناگهان از خرمی امروز کرد / بوستان نوشکفته عدل سلطان جهان

اسدی توسی در گرشاسب نامه از پیدایش مهرگان را این گونه شرح می دهد؛

فریدون فرخ به گرز نبرد / ز ضحاک تازی برآورد گرد

چو در برج شاهین شد از خوشه مهر / نشست او به شاهی سر ماه مهر

این روایت را تاریخ طبری نیز در خصوص پیدایش جشن مهرگان عنوان کرده و آورده است :« فریدون سر بیوراسب (ضحاک) را با گرز سرخمیده‌ای بکوفت، پس او را به کوه دماوند برد و دست و بازویش را محکم ببست و به چاه افکند و فرمان داد که روز مهرماه مهروز را عید بگیرند؛ و این همان جشن مهرگان است».

هدیه دادن یکی از رسومی است که در بسیاری از جشن های مردم در سرتاسر دنیا انجام می شود. در کشور ما نیز هدیه دادن با توجه به پیشینه تاریخی که داریم و جشن های مختلفی که برگزار می کنیم جزء جدانشدنی آداب و رسوم ماست. نیاکان ما در همه ماههای سال جشن هایی برای برگزار کردن داشتند و هنوز هم بخش زیادی از این جشن ها برگزار می شود. انتخاب یک هدیه مناسب برای اهدا کردن به دیگران در این جشن ها همیشه چالش مهمی است. اگر یک هدیه ویژه برای تقدیم کردن به دیگران در این جشن انتخاب کنید می توانید خاطره ماندگاری را برای طرف مقابل رقم بزنید. یک آباژور با طراحی زیبا و منحصر به فرد که به نمادهای ایران باستان یا جشن مهرگان منقش شده باشد یا کیف چرمی که تصاویر چشم نوازی از تمدن باستانی ایران، با استفاده از تکنولوژی پیشرفته و با زیبایی هر چه تمامتر روی آن حک شده باشد می تواند یک هدیه منحصر به فرد برای جشن مهرگان باشد.